Lý thuyết Hóa học 10 Bài 15 (Kết nối tri thức): Phản ứng oxi hóa – khử
Lý thuyết Hóa học 10 Bài 15: Phản ứng oxi hóa – khử
I. Số oxi hóa
1. Khái niệm
Số oxi hóa là điện tích quy ước của nguyên tử trong phân tử khi coi tất cả các electron liên kết đều chuyển hoàn toàn về nguyên tử có độ âm điện lớn hơn.
Số oxi hóa được viết ở dạng số đại số, dấu viết trước, số viết sau.
Ví dụ 1: Xét phân tử NaCl.
Nguyên tử Na nhường 1 electron cho nguyên tử Cl, khi đó nguyên tử Na trở thành ion dương mang điện tích 1+ (số oxi hóa của Na là +1) và nguyên tử Cl nhận 1 electron của nguyên tử Na trở thành ion âm mang điện tích 1- (số oxi hóa của Cl là -1): Na+1Cl−1.
Ví dụ 2: Xét phân tử H2O.
Độ âm điện của nguyên tử O lớn hơn độ âm điện của nguyên tử H, nếu các cặp electron liên kết chuyển hoàn toàn về nguyên tử O thì nguyên tử O có thêm 2 electron và trở thành ion âm có điện tích 2- (số oxi hóa của O là -2); mỗi nguyên tử H mất đi 1 electron và trở thành ion dương có điện tích 1+ (số oxi hóa của H là +1): H+12O−2.
Ví dụ 3: Xét phân tử H2.
H : H
Do hai nguyên tử H giống nhau nên cặp electron liên kết không lệch về nguyên tử nào. Do vậy, mỗi nguyên tử H đều trung hòa điện, có điện tích bằng 0 và số oxi hóa là 0: H02 .
2. Quy tắc xác định số oxi hóa
Thông thường, số oxi hóa của nguyên tử được xác định trực tiếp từ công thức phân tử theo các quy tắc sau:
Quy tắc 1: Trong đơn chất, số oxi hóa của nguyên tử bằng 0.
Ví dụ: Na0; O02.
Quy tắc 2: Trong phân tử các hợp chất, thông thường số oxi hóa của hydrogen là +1, của oxygen là – 2, các kim loại điển hình có số oxi hóa dương và có giá trị bằng số electron hóa trị.
Quy tắc 3: Trong hợp chất, tổng số oxi hóa của các nguyên tử trong phân tử bằng 0.
Quy tắc 4: Trong ion đơn nguyên tử, số oxi hóa của nguyên tử bằng điện tích ion; trong ion đa nguyên tử, tổng số oxi hóa của các nguyên tử bằng điện tích ion.
Ví dụ 1: Xác định số oxi hóa của S trong phân tử Na2SO4.
Hướng dẫn:
Trong hợp chất, số oxi hóa của Na là +1, số oxi hóa của O là -2.
Số oxi hóa của từng nguyên tử: Na+12SxO−24.
Áp dụng quy tắc 3, ta có: (+1)×2 + x + (-2)×4 = 0 ® x = +6.
Ví dụ 2: Xác định số oxi hóa của C trong ion CO32−.
Hướng dẫn:
Số oxi hóa của O là – 2.
Gọi số oxi hóa của C trong ion đa nguyên tử CO32− là x.
Áp dụng quy tắc 4, ta có: x + (-2)×3 = -2 → x = +4.
II. Chất oxi hóa, chất khử, phản ứng oxi hóa – khử
1. Chất oxi hóa, chất khử
Chất khử là chất nhường electron, chất oxi hóa là chất nhận electron.
Quá trình oxi hóa là quá trình chất khử nhường electron, quá trình khử là quá trình chất oxi hóa nhận electron.
Ví dụ: Đưa mẩu than gỗ nóng đỏ vào bình đựng khí O2, mẩu than cháy sáng.
C0+O02→toC+4O−22
Trong phản ứng trên, nguyên tử C nhường 4 electron, là chất khử; phân tử O2 nhận 4 electron, là chất oxi hóa.
C0→C+4+4e (quá trình oxi hóa)
O02+4e→2O−2 (quá trình khử)
2. Phản ứng oxi hóa – khử
Phản ứng oxi hóa – khử là phản ứng hóa học xảy ra đồng thời quá trình quá trình nhường electron và quá trình nhận electron.
Dấu hiệu để nhận biết phản ứng oxi hóa – khử là có sự thay đổi số oxi hóa của các nguyên tử.
Ví dụ: Phản ứng nào sau đây là phản ứng oxi hóa – khử?
(a) CaCO3 →to CaO + CO2.
(b) BaCl2 + Na2SO4 → BaSO4¯ + 2NaCl.
(c) 4Al + 3O2 →to 2Al2O3.
Hướng dẫn giải:
(a) Ca+2C+4O3−2 →toCa+2O−2+C+4O2−2 → Không phải là phản ứng oxi hóa – khử vì không có sự thay đổi số oxi hóa của các nguyên tố.
(b) Ba+2Cl2−1+Na2+1S+6O4−2→Ba+2S+6O4−2↓+ 2Na+1Cl−1 →Không phải là phản ứng oxi hóa – khử vì không có sự thay đổi số oxi hóa của các nguyên tố.
(c) 4Al0+3O20 →to2Al2+3O3−2: có sự thay đổi số oxi hóa của nguyên tố Al, O → Đây là phản ứng oxi hóa – khử.
III. Lập phương trình hóa học của phản ứng oxi hóa – khử
Phương pháp thăng bằng electron đường dùng để lập phương trình hóa học của phản ứng oxi hóa – khử theo nguyên tắc: “Tổng số electron chất khử nhường bằng tổng số electron chất oxi hóa nhận”.
Ví dụ: Cân bằng phương trình hóa học của phản ứng sau theo phương pháp thăng bằng electron: NH3 + O2→to, xt, pNO + H2O.
Bước 1: Xác định các nguyên tử có sự thay đổi số oxi hóa, từ đó xác định chất oxi hóa, chất khử:
N−3H3+ O02→to, xt, pN+2O−2 + H2O−2
NH3: chất khử; O2: chất oxi hóa.
Bước 2: Biểu diễn quá trình oxi hóa, quá trình khử:
N−3→N+2+5eO02+4e→2O−2
Bước 3: Tìm hệ số thích hợp cho chất khử và chất oxi hóa dựa trên nguyên tắc: Tổng số electron chất khử nhường bằng tổng số electron chất oxi hóa nhận.
4×5×N−3→N+2+5eO02+4e→2O−2
Bước 4: Đặt hệ số của chất oxi hóa và chất khử vào sơ đồ phản ứng, từ đó tính ra hệ số của các chất khác có mặt trong phương trình hóa học. Kiểm tra sự cân bằng số nguyên tử của các nguyên tố ở hai vế.
4NH3 + 5O2 →4NO + 6H2O
III. Phản ứng oxi hóa – khử trong thực tiễn
1. Sự cháy
Phản ứng cháy là phản ứng oxi hóa – khử xảy ra ở nhiệt độ cao giữa chất cháy và chất oxi hóa. Chất cháy thường là nhiên liệu (than đá, khí thiên nhiên, xăng dầu, …), còn chất oxi hóa thường là oxygen.
Ví dụ: Phản ứng oxi hóa – khử xảy ra khi đốt cháy carbon trong than đá và butane trong khí gas:
C + O2 →to CO2
2C4H10 + 13O2 →to 8CO2 + 10H2O
2. Sự han gỉ kim loại
Sau một thời gian sử dụng, nhiều thiết bị, máy móc, vật dụng bằng kim loại thường bị han gỉ, do sự oxi hóa bởi oxygen trong không khí.
Ví dụ: Trong không khí ẩm, các vật dụng bằng thép bị oxi hóa tạo gỉ sắt.
4Fe + 3O2 + xH2O → 2Fe2O3.xH2O
3. Sản xuất hóa chất
Trong công nghiệp, phần lớn các phản ứng hóa học xảy ra trong các quy trình sản xuất là phản ứng oxi hóa – khử.
Ví dụ: Sulfuric acid là hóa chất quan trọng trong công nghiệp, được sản xuất chủ yếu từ sulfur hoặc quặng pyrite.
Sơ đồ phản ứng;
4. Chuyển hóa các chất trong tự nhiên
Trong tự nhiên cũng xảy ra rất nhiều quá trình kèm theo phản ứng oxi hóa – khử.
Ví dụ: Tia sét tạo tia lửa điện, là điều kiện cho nitrogen phản ứng với oxygen:
N2 + O2 →tia lua dien 2NO
Khí NO sinh ra nhanh chóng chuyển hóa thành NO2, sau đó tiếp tục bị oxi hóa thành HNO3:
2NO + O2 → 2NO2
4NO2 + O2 + 2H2O → 4HNO3
Nitric acid tan vào nước mưa và chuyển hóa thành gốc nitrate (NO3−) , cung cấp chất đạm cho cấy lúa. Nhờ quá trình trên, hàng năm một lượng lớn phân đạm tự nhiên được bổ sung cho đất.
5. Xác định nồng độ của một chất dựa vào phản ứng oxi hóa – khử
– Trong thực tế, dung dịch thuốc tím (KMnO4) được sử dụng phổ biến như một tác nhân oxi hóa mạnh để xác định hàm lượng các chất khử như iron(II); hydrogen peroxide, oxalic acid, …
Ví dụ: Trong quá trình bảo quản, một mẫu iron (II) sulfate bị oxi hóa một phần thành hợp chất iron (III). Hàm lượng iron (II) sulfate còn lại trong mẫu được xác định thông qua phản ứng với dung dịch thuốc tím có nồng độ đã biết:
10FeSO4 + 2KMnO4 + 8H2SO4 → 5Fe2(SO4)3 + K2SO4 + 2MnSO4 + 8H2O
Xem thêm tóm tắt lý thuyết Hóa học 10 sách Kết nối tri thức hay, chi tiết khác:
Lý thuyết Bài 16: Ôn tập chương 4
Lý thuyết Bài 17: Biến thiên enthalpy trong các phản ứng hóa học
Lý thuyết Bài 18: Ôn tập chương 5
Lý thuyết Bài 19: Tốc độ phản ứng
Lý thuyết Bài 20: Ôn tập chương 6
Theo dõi chúng tôi www.hql-neu.edu.vn để có thêm nhiều thông tin bổ ích nhé!!!
